کتاب تالیفی عمیق نداریم چون آدم های عمیق نداریم، وقتی هنوز مکتب خانه ای عمل می کنیم - بیباپ

با رصد بازار کتاب های علوم انسانی طی سال های اخیر آنچه که بیش از هر چیزی بیشتر به چشم می آید غلبه ترجمه بر بازار تالیف است. در حوزه جامعه شناسی، فلسفه، روانشناسی و ... آنچه که حتی بر اساس آمارها نیز محسوس است این است که سبد پرفروش های کتاب های علوم انسانی را بعضا آثار ترجمه فست فودی پر می نمایند. از سوی دیگر رصد جوایز معتبری چون فارابی در حوزه علوم انسانی نشان می دهد که چگونه مرجعیت علمی در این حوزه بیشتر بر دوش رساله های دکتری است. تقلیل کتاب در حوزه علوم انسانی به کالای مصرفی و بازاری شدن آن چه تاثیری بر ضعف تالیف کتب در علوم انسانی گذاشته است؟

واقعیت این است که خودآگاه جمعی ما ایرانیان بطور تاریخی با ترجمه مانوس تر است. ما نهضت عظیم ترجمه را در دوازده قرن پیش تجربه کردیم که دانشمندان ایرانی پرچمدار این نهضت بودند. در دنیای مدرن و معاصر هم، حدود 150 سال پیش، زمانی که با غرب پیشرفته و صاحب فناوری روبرو شدیم، به ترجمه رو آوردیم؛ آنجا که عباس میرزا می پرسد اجنبی حرف بزن! چرا ما همیشه شکست می خوریم؟! اجنبی بگو! چکار کنم ایرانیان را هوشیار کنم؟! ابهامات و پرسش های این چنینی سرآغاز جریانی شد که ترجمه کتب و آثار علمی غرب را راهی برای جبران عقب ماندگی خود دانستیم. در واقع زمانی که غرب به شکل شتاب انگیزی در قرون هیجده و نوزده در حال ابداع فناوری و خلق دانش های نو بود ما و حاکمان ما در خواب عمیقی فرورفته بودیم؛ در نتیجه از طرق مختلف کوشش کردیم علم و فناوری پیشرفته غربی را وارد کنیم. به عبارتی، در کنار اعزام دانشجو به خارج و تاسیس نهادهای علمی جدید نظیر دارالفنون و مدارس عالی و دانشگاهها، به ترجمه منابع علمی و آثار برگردان رو آوردیم.

امروزه بخش اعظم بهترین و کیفی ترین منابع علمی که در ایران در دسترس داریم، آثار برگردان و منابع علمی ترجمه شده است. بهترین کتاب های علمی و فلسفی که می خوانیم عمدتا ترجمه هستند. اگرچه منابع تالیفی خوب و گاها فاخر نیز کم و بیش داریم، ولی ارزشمندترین کتاب های علمی ما همچنان تالیفی نیستند. برای اینکه مولف یا نویسنده خوبی باشیم، داشتن سواد علمی و مهارت نویسندگی فقط شروط لازم هستند؛ اما تجربه و فرهنگ نوشتن حیاتی است. در بافتار اجتماعی ما فرهنگ شفاهی ارجحیت بیشتری بر فرهنگ نوشتاری دارد. فرهنگ نوشتاری ما فرهنگ ضعیف شده و فرهنگ تسخیر شده ای است. نوشتن به عنوان یک مهارت، سخت و سخت است ولی به عنوان یک فرهنگ، یک رفتار است. بنابراین، مساله فزونی ترجمه منابع علمی بر منابع تالیفی هم ابعاد علمی-مهارتی دارد و هم ابعاد فرهنگی-اجتماعی.

در خصوص رساله های دکتری هم عرض کنم که این دسته از آثار علمی هم گرفتار فرمالیسم هستند. اولا بخش قابل توجهی از خاتمه نامه ها و رساله های دکتری استانداردهای اخلاق علمی و پژوهشی را رعایت نمی نمایند. دوما، حتی در بهترین دانشگاههای ما هم بندرت خاتمه نامه یا رساله ای پیدا می گردد که اولا عمیق باشد و مرزهای دانش را هدف قرار دهد؛ دوما مساله محور باشد و معطوف به چالش های واقعی جامعه و بافتار اجتماعی باشد. خاتمه نامه ها و رساله های ما عمدتا معطوف به صدور مدارک و مدارج تحصیلی هستند تا کشف علم و یا مساله گشایی.

تقلیل کتاب در حوزه علوم انسانی به کالای بازاری و مصرفی چگونه ارزیابی می کنید؟ حقیقت این است که کمتر به مباحث عمیق علوم انسانی پرداخته می گردد و ترجمه هایی هم که داریم بیشتر ترجمه کتاب های دسته دوم است، یعنی کتاب های اصیل را ترجمه نمی نمایند. این تقلیل تا چه اندازه بر تالیف کتب علوم انسانی تاثیر گذاشته است؟

در دنیای کنونی اولا چه چیزی است که کالایی یا به قول شما بازاری نشده است؟! همه چیز متاثر از فرهنگ کالایی شدن است؛ همه چیز ارزش مصرفی دارد! حتی مدارک و مدارج دانشگاهی هم در بیشتر کشورهای دنیا معامله و خرید و فروش می گردد! بخشی از مساله ناشی از پارادایم غالبی است که بر دنیا ما از جمله سپهر علم و دانش حکفرماست. یعنی کالایی شدن همه چیز! نکته دوم این است که بخش قابل توجهی از مساله به زمینه اجتماعی و بستری که ما در آن قرار داریم و زندگی می کنیم مرتبط است. کتاب های تالیفی ما عمیق نیستند، چونکه آدم های عمیق نداریم؛ بخاطر اینکه نویسندگان تراز دنیای نداریم. نویسندگان عمیق نداریم، چونکه نظام آموزشی درستی نداریم که شهروندان عمیق تربیت کند. ما نمی توانیم از رژیم چهارگزینه ای آموزش مدرسه ای و دانشگاهی انتظار داشته باشیم آدمهای عمیق و یا انسان های دانشگاهی وارد جامعه نمایند. اگر تمام آزمون های بین المللی آموزش مانند پرلز، تیمز، پیزا، کنگارو و غیره را ملاک قرار دهیم، شرایط نظام آموزشی ما در همه موارد اسفبار و ناراحت نماینده است. ما در بستر نظام آموزشی جدید و با ساختمان های نو، همچنان داریم مکتبخانه ای عمل می کنیم. بسیاری از ارکان و عناصر و فرایندهای نظام آموزش مدرسه ای و دانشگاهی ما هنوز سنتی و مکتبخانه ای عمل می نمایند؛ خروجی نظام آموزشی ما به درد دنیای رقابتی نمی خورد. هرچند جای این بحث در اینجا نیست، ولی منشا بخش قابل توجهی از معضلات علمی و انتشاراتی ما در سیاستگذاری و فرایندهای نظام آموزشی ریشه دارد.

معمولا این سال ها علوم انسانی مورد هجوم ایدئولوژی رسمی بوده است، پرسش این است که نسبت علوم انسانی با ایدئولوژی و مناسبات آنها چه تاثیری بر مکتوبات علوم انسانی در ایران گذاشته است؟

اینکه علوم انسانی مورد هجوم ایدئولوژی یا نهاد قدرت است، بخشی از سرشت و سرنوشت علوم انسانی است. به این دلیل که علوم انسانی نسبت به نهادهای قدرت و ایدئولوژی بیطرف و بی خاصیت نبوده و نیست. در مقایسه با علوم طبیعی، علوم انسانی یک خاصیت خاص دارد و آن خاصیت بنیان برافکنی و بنیان سازی پارادایمیک همزمان است. مقاومت قدرت و ایدئولوژی در برابر علوم انسانی سابقه تاریخی دارد. نهاد قدرت و ایدئولوزی بطور سنتی کوشش نموده اند، علوم انسانی و کنشگرانش را به انقیاد در بیاورند؛ یعنی کنترل نمایند. در حالیکه کنترل علوم انسانی ساده نیست؛ عمدتا رنج را بدنبال دارد. کنترلگر علوم انسانی، خودش بیش از همه در انقیاد قرار می گیرد؛ در مبارزه با علوم انسانی، خود قدرت و ایدئولوژی بیشتر در رنج و پریشان حالی قرار می گیرند. کلیسا و امپراطوری های مختلف اروپایی در دوران هزار ساله ظلم و ستم بر مردم و اندیشمندان غربی، دردسرهای عجیبی برای علوم انسانی ها فراهم آوردند. چه بلاهایی که بر سر کنشگران و اندیشمندان علوم انسان نیاوردند! هیچگاه به آدمهایی مثل اسپینوزا اجازه ندادند کلاس درس و فحث و بحث داشته باشد. جوردانو برونو را آتش زدند؛ هر اندیشمندی که بر خلاف کلیسا فکر می کرد نابودش می کردند؛ یادمان نمی رود چه بلاهایی بر سر لازاویه و کپرنیک و کپلر و گالیله و بقیه آوردند. ایدئولوژی ظالمانه و غیرانسانی و غیراخلاقی کلیسا به طور خاص بر علوم انسانی سایه افکنده بود و حتی فرصت نشر ساده ترین اندیشه هایی را که علیه کلیسا یا مخالف آموزه های کلیسا بود سلب شده بود. این شرایط در سرزمین ما هم کم سابقه نبوده است. ما هم عین القضات ها را بر سر دارها دیده ایم و هزینه نموده ایم. البته خشونت ایدئولوژی بر علیه علوم انسانی از ابعاد گوناگونی برخوردار است.

علوم انسانی در ایران از ایدئولوژی های متعددی رنج می برد؛ ایدئولوژی بازار، و ایدئولوژی های سیاسی و فکری متنافر که در همه جا هستند. اما علوم انسانی براحتی قابل کنترل نیست. کنترل آن هزینه های جبران ناپذیری دارد. علوم انسانی اگر اصیل باشد، پویایی خودسامانده و خودتنظیم گر دارد. یعنی از هر جان مرده اش هزاران جان جدید زایش می گردد. مگر از جان سوخته جوردانو برونو هزاران روشنفکر و کنشگر علوم انسانی در اروپا متولد نشد؟!

مشکل یا معضله ای که در ایران متاخر داشته ایم، این بوده که کوشش شده است راه تنفس علوم انسانی جدید محدود گردد. بخش قابل توجهی از مساله یابی و مساله گشایی در علوم انسانی و اجتماعی معطوف به بافتار اجتماعی و بخشی دیگر آن معطوف به مرزهای دانش و فراتر از کانتکست و زمینه اجتماعی هستند. بنابراین، نباید با قصد ترویج علوم انسانی بومی، راه تنفس علوم انسانی با معرفت شناسی و روش شناسی فرا بافتار را ببندیم. توجه داشته باشیم که نظریه و سنتز واقعی در یک اقلیم معرفتی زمانی شکل می گیرد که تز و آنتی تز معاصر هم باشند. نه اینکه راه رشد تز را مسدود کنیم و آنتی تز را حلوا حلوا کنیم. اگر علوم انسانی جدید را تز بدانیم و علوم انسانی بومی را آنتی تز بدانیم، باید به هر دو فرصت داده گردد تا سنتز نوینی در فضای معرفتی و محیط های اجتماعی و آکادمیک ما رشد و نمو کند. متاسفانه در فضاهای اجتماعی و دانشگاه ها و محیط های علمی ما فضای مساعد برای تعاطی و تضارب و دیالوگ بین تز و آنتی تز وجود ندارد. آنچه هست شعارسازی آنتی تز است. کافیست افکار و اندیشه های استاد یا اندیشه ورزی با گفتمان رسمی علوم انسانی همساز نباشد، بلافاصله برچسب های عجیب و غریب هدیه می گیرد! در چنین فضایی علوم انسانی چگونه می تواند رشد کند تا بتواند فراتر از مرزهای سرزمینی حرفی برای گفتن داشته باشد؟! کنشگران منتقد علوم انسانی فاقد امنیت روانی هستند. حداقل، احساس امنیت حرفه ای ندارند. فرهنگ نقد آکادمیک در دانشگاهها و محیط های فکری و علمی ما بی جان است.

بحثی که در تالیفات علوم انسانی وجود دارد کتاب های بی کیفیت است که در ادامه با مقاله نویسی و کتاب سازی روبرو هستیم و ظاهرا قبح این مسئله شکسته شده است و استادان علوم انسانی بیشتر می نویسند که رتبه بگیرند. آیا شما با انتشار انبوه بی کیفیت موافقید؟ و معتقدید که از دل این همه، محتمل است نگاه های متفاوتی بیرون بیاید یا اینکه مخالفید؟

در پاسخ به اینکه چرا کتاب های با کیفیت کم است؟ یا اینکه چرا آثار علمی بی کیفیت زیاد است؟ باید گفت که بخشی از این مساله به صنعت نشر مرتبط است. حرفه نشر در دنیای امروز بسیار تغییر نموده است؛ ما با پدیده ای بنام بازار نشر روبرو هستیم. در بازار نشر هم مانند هر بازاری همه چیز وجود دارد؛ یعنی همه چیز درهم است. در بازار نشر فقط آثار فاخر منتشر نمی شوند. صنعت نشر در دنیا یک صنعت بسیار عظیم است. در عین حال یک صنعت آسیب پذیر هم هست. نویسندگان و مشتری های آثار علمی عمدتا نخبگان علمی یا مایه داران سرمایه داری نیستند؛ بخش اعظم آنها از طبقات کمتر برخوردار جامعه هستند. سویه دیگر قضیه این است که چرخ صنعت نشر احتیاج است همیشه بچرخد. در بازار نشر گروهی از مردم و شهروندان نان می خورند؛ امرار و معاش می نمایند. در این شرایط حتی اگر پنج درصد تالیفات ما عمیق و با کیفیت باشد، نقش بنیان سازی خودشان را ایفا می گذارند. بنابراین، بخشی از قضیه، اجتماعی است. البته شرایط صنعت نشر در کشورهای دیگر هم چندان بهتر نیست. اگر توجه کنید می بینید همه آثار علمی و منابعی که ناشران معروف دنیا مثل روتلیج، اشپرینگر، آگسفورد پرس و سیج و غیره منتشر می نمایند، آثار عظیم و فاخر و عمیق نیستند. درصد بالایی از آثار علمی و کتب، به لحاظ کیفیت علمی متوسط به پایین هستند. متاثر از رژیم بازار نشر، انتشارات متعددی در دنیا وجود دارند که به وسیله کتاب سازی و تیراژبازی ادامه حیات می دهند.

اما اینکه چرا آثار علمی عمیق و یا کتاب با کیفیت در ایران منتشر نمی گردد؛ دلایل دیگری نیز دخیل هستند. یکی به دلیل نهاد سیاست گذاری مربوط به صنعت نشر در ایران است. سیاستگذاری نشر در ایران از نوع بسته و گزینشی است. سیاستگذاری نشر علمی باید از نوع باز و آزاد باشد. خطوط قرمز در سیاستگذاری نشر ما به مراتب بیشتر از خطوط سبز آن است. بخش قابل توجهی از آدمهای درجه یک علوم انسانی ایرانی که صاحب اندیشه های عمیق، متفاوت و یا دارای دستگاه نظری معین هستند، اصلا آثارشان یا منتشر نمی گردد یا به سختی منتشر می گردد.

دلیل دوم اینکه، دانشگاهیان عمدتا براساس شیوه نامه های فرمالیسم اداری کتاب می نویسند. بیشتریت به اتفاق کتاب هایی که در دانشگاهها منتشر می شوند غیرچالشی و معمولی هستند. آئین نامه های ترفیع و ارتقا استادان دانشگاهی، فرهنگ کتاب سازی و رژیم شمارش را ترویج نموده است. فرهنگ کتاب پروری اعم از ترجمه و تالیف، ابزاری کم هزینه برای رشد اداری اساتید شده است. این فرهنگ حتی برخی از استادان باسابقه و خوشنام را گرفتار عدول از اخلاق پژوهشی نموده است. استادانی که مجبورند ترجمه سازی نمایند؛ یا تالیفاتی با رنگ و بوی ترجمه منتشر نمایند. استادی که تجربه و تمرین نویسندگی ندارد، وقتی نشر کتاب در ارتقای ایشان نقش وتویی دارد، بناچار از موازین و استانداردهای علمی و اخلاق حرفه ای می گذرد. این مساله عمدتا پیامد میراث حکمرانی پوزیتیویست ها و مهندس ها بر سیاستگذاری دانش و آموزش عالی کشور است.

دلیل سوم اینکه آدم های با کیفیت در زمینه نویسندگی و تالیف آثار فاخر علمی نادرند. ضمن اینکه حاشیه امنیت حرفه ای ترجمه بسیار بیشتر از حاشیه امنیت حرفه ای تالیف است. به عبارتی، بیشتر آدمهای بافضیلت که صاحب نظریه هستند کوچ نموده اند. گاها مشاهده می کنیم آثاری از نویسندگان ایرانی در خارج از کشور منتشر می شوند و جز پرفروش ترین کتاب ها می شوند. خلاصه سخن بنده این است که اول اجازه بدهیم که آدم های با کیفیت جرائت و جسارت چاپ و نشر اندیشه و نوشته های خودشان را داشته باشند، سپس بهتر می توانیم قضاوت کنیم چرا و چگونه می توانیم نظریه یا نظریه های ایرانی قابل رقابت در عرصه های بین المللی در حوره علوم انسانی داشته باشیم.

این سخنان شما من را یاد سخن استاد فراستخواه انداخت که گفت بسیاری از کارهای خوب و تحقیقات خوب در حوزه علوم انسانی دچار سندروم قفسه هستند و در دسترس عموم قرار نمی گیرند. چه عواملی موجب این سندروم می شوند؟

بی شک، سندروم قفسه نمایانگر شرایط فرهنگی جامعه ما در زمینه منابع علمی و آثار هنری است. خودآگاه جمعی ما در زمینه مطالعه علمی، خودآگاه معیوبی است. فرهنگ مطالعه در ایران، فرهنگ بسیار نازلی است. سرانه مطالعه در ایران جزء پایین ترین کشورها است. فرهنگ مطالعه ما نسبت به دنیا فرهنگ متفاوتی دارد. سرانه مطالعه در بسیاری از کشورها نظیر ژاپن، فنلاند، مالزی، هند و غیره چندین برابر ایران است. سرانه مطالعه علمی در ایران بین 2 الی 12 دقیقه در روز است. این در حالیست که سرانه مطالعه ادعیه در ایران بالای بیست دقیقه در روز است. بخش قابل توجهی از این شرایط که فرهنگ عمومی ما وقعی برای مطالعه منابع علمی و آثار هنری نمی بیند، از مشکلاتی ناشی می گردد که جامعه و اجتماعات ما در زمینه فقر، اعتیاد، فساد، اختلاس و غیره با آنها درگیر است. یک جامعه بحران زده آرامش روحی و آسایش فکری خود را در مطالعه منابع علمی و آثار هنری فاخر جستجو نمی نماید. جامعه ای که بیش از 10 درصد جمعیت آن با اعتیاد درگیر است؛ جامعه ای که نصف جمعیت آن با بحران نان و امرار و معاش درگیر است؛ جامعه ای که عظیمترین جمعیت فرار مغزها و صدور ژن های برتر را دارد؛ جامعه ای که عظیمترین جمعیت پناهنده بی سواد و کم سواد را دارد؛ جامعه ای که چرخ زندگی فردی و اجتماعی استاد دانشگاه آن به راحتی نمی چرخد و مجبور است برای تامین رفاه زندگی چندین جا کار کند، چطور می تواند انتظار داشته باشد جامعه فاخر و فرهیخته ای باشد. در نتیجه نباید انتظار داشت کتب علمی و آثار عظیم در چنین جامعه ای دست بدست شوند، مطالعه شوند و استفاده شوند.

چرا ما دیگر کتاب خطرناک در علوم انسانی نداریم و ظاهرا سوژه های علوم انسانی رام شده اند و خاصیت جدلی از آنها گرفته شده به عبارتی چرا امروزه کمتر شاهد سوژه های رام نشده در علوم انسانی هستیم؟

استنباط درستی است. من هم معتقدم آثار و کتاب هایی که چالش ذهنی ایجاد نمایند، شور تفکر بوجود بیاورند، و یا موضوعات و معضلات را بتوانند بدرستی و بدقت پرابلمتایز نمایند، در علوم انسانی نادر هستند. اگر ما آثار خطرناک نداریم بدلیل این است که سوژه های سربه زیر بسیار داریم. ضمن ابراز تاسف از این شرایط، این حق را به نوعی به آنهایی نیز می دهم که از کتاب خطرناک می ترسند. چون این گروه بیشتر در انقیاد هستند و از بردگی فکری در عذاب هستند. به قول ادگار مورن، تئوریسین نظریه پیچیدگی، ما در یک فضای کاملا پیچیده و نامعینی بسر می بریم. خودکنترلی و خودسانسوری بخشی از سرنوشت نویسندگی در این فضاست. به یاد دارم وقتی کتاب گفتمان میان رشته ای دانش را منتشر کردم بخاطر اینکه ادعا شد دانش میان رشته ای ریشه در فرهنگ غیربومی دارد، بسیار سرزنش شدم! اینکه کتاب های بنیان ساز نداریم، چون ما سوژه بنیان ساز در علوم انسانی و اجتماعی نداریم. دانشگاهیان ما کنش نویسندگی ندارند؛ عمدتا گرفتار روزمرگی هستند؛ به فرهنگ کارمندی عادت نموده اند؛ کنش حقیقت جویی ندارند؛ به ارزش های نهادی دانشگاه نظیر آزادی آکادمیک بی تفاوت هستند.

و نکته خاتمهی...

پرسش های جدی و جامعی بودند. خیلی خوشحالم که مسائل مربوط به علم و اجتماعات علمی مطرح می کنید. طرح چنین پرسش هایی هم برای سیاستگذار و هم سیاست ساز فرصت بیشتری برای فهم مساله فراهم می نماید.