گذری بر ادبیات کُردی کودک در استان های ایلام و کرمانشاه - بیباپ

یکی از شاخه های جوان و درخشان این گویش، ادبیات کودک است. پیوند کودک با زبان، پیوندی سرنوشت ساز و حیاتی است. زبان به عنوان میراثی مشترک، به منزله پاداشی برای کودک به شمار می آید که از ارضای بی واسطه امیال خود چشم می پوشد و به میانجی کلمات، وارد ساحتی دیگر از حیات نفسانی خود می گردد که می توان آن را نظم نمادین یا قانون و تمدن نامید.

ریشه ادبیات کودک کُردی ایلام و کرمانشاه به اشعار فولکلوری برمی گردد که بچه ها در بازی های خود زمزمه می کرده و همنشین غم ها و شادی های آنها بوده است. رد آمال و آرزوها و حتی اضطراب های کودک در اینگونه شعرها پیداست:

حاجی له ق له ق مار هات/ مار گوڵه نگدار هات یا کاکه مه کوشه م هێمان مناڵم/ سێف نه ڕه سی سه رچه وک دارم یا مه ر سه ر گا بڕین مفت و ئاسانه؟ / حه ق گاکوڵ سێن، شای خوراسانه و...

که همگی به شکلی تجلی ترس ها و اضطراب های روانی سرایندگان آنها بوده است و در موارد بسیار دیگر نیز تجلی سرخوشی ها و آرزوهای آنها: قیڕ قیڕقوڕواقە/ ئەڵس یە رووژ پاکە و...

در سال 1381 رضا موزونی در مجموعه شعر یه شه و ئه گه ر بچیدن در انتهای کتاب 10 شعر بچه هاه قرار داده و در همان صفحات می نویسد:

تا آنجایی که بنده سراغ دارم تا به امروز کسی در استان کرمانشاه برای بچه ها به زبان کُردی [کلهری] شعر نگفته و اگر موردی هم بوده، من بی اطلاعم.

این شعرها را می توان نخستین آثار مکتوب شعر کودک کُردی جنوبی در دوره معاصر به حساب آورد. قالب اشعار دارای نوعی گسست از سنت شعر کودک فولکلور کردی ایلام و کرمانشاه است (که عمدتاً سه خشتی و مثنوی بوده است) و متأثر از شعر کودک در ادبیات فارسی، در قالب چهارپاره سروده شده اند. ذهنیت بچه هاه، صمیمیت و زلالی اندیشه در جای جای این مجموعه به چشم می خورد:

ئڕا چوه نیشی/ هه ڵس هلا که!/ واران هاتیه/ بچوو ده ر وا که!. هرچند به عنوان نخستین تجربه، از برخی کاستی ها نیز خالی نیست، همچون تصاویر و مفاهیمی انتزاعی: ت خوه یشک ئاسمانی و...

موزونی در اسفند 1383 مجموعه ای از تازه سروده های بچه هاه خود را در قالب کتابی مستقل با عنوان میمیگه جاڕووبه رقی منتشر کرد.

این کتاب اولین کتاب شعر کودک کردی جنوبی (ایلام و کرمانشاه) است که دربرگیرنده 10 شعر کودک در قالب مثنوی است. یکی از نکات مهم این مجموعه رسیدن شاعر به زبانی بچه هاه و تجربه ورزی او در اوزان مختلف هجایی است. از دیگر محاسن این کتاب تنوع در مضامین شعری است. هرچند شاید خود عنوان کتاب میمیگه جاڕووبه رقی بازتولید برخی کلیشه های جنسیتی است که جارو زدن و کار خانگی را مرتبط با جنس مونث می داند، با این حال موزونی با این کتاب خواندنی توانست خود را به عنوان یک شاعر جدی ادبیات کودک کُردی مطرح کند. او سپس با انتشار کتاب های تاتی و ختی متی جایگاه خود را به عنوان یکی از شاعران برجسته و پیشرو در این حوزه تثبیت کرد.

در ایلام با تاخیری چندساله شعر کودک شکل گرفت، کامران محمدرحیمی در مطلبی با عنوان سرآغاز شعر بچه هاه کُردی در ایلام که در بهمن ماه 1390 در وبلاگ ئیلام ئاسوو منتشر شده است، با ذکر چند نمونه شعر کودک از مصطفی بیگی (رودووس فه یلی) این اشعار را به عنوان نخستین تلاش های شعر کودک کُردی در ایلام ذکر می کند. اما دو سال بعد، این جریان نوپای شعری در ایلام و کرمانشاه به یک رویداد مهم ادبی گره می خورد.

در اوایل سال 1392 با پیشنهاد خلاقانه عمران خودآموز (معاون وقت و مدیرکل فعلی فرهنگ و ارشاد اسلامی استان ایلام) و میزبانی و تلاش انجمن ادبی وقت ایوان به مدیریت علی محمد محمدی، برای نخستین بار دبیرخانه دائمی یک جشنواره تخصصی شعر کودک کُردی در شهرستان ایوان با عنوان مناڵ و مه لۊچگ شکل گرفت. جشنواره ای بی سابقه در استان های ایلام و کرماشان که توانست بالندگی نهال نوپای شعر کودک کُردی ما را رقم بزند.

بسیاری از شاعران ایلام و کرمانشاه و سنندج و... - از جمله نگارنده - با اشتیاق فراوان برای مشارکت در این رویداد دلنشین فرهنگی، دست به خلق آثار کودک کُردی زدند. این جشنواره در پاییز 1392 برگزار گشت و چهره های جوان و تازه ای را به جریان ادبیات کودک معرفی کرد؛ رویدادی که سال 1399 نیز چهارمین دوره خود را با عنوان جشنواره شعر کودک کُردی مناڵ پشت سر گذاشت.

در فاصله سال 1392 تا امروز، جریان شعر و ادبیات مناڵان در ایلام و کرمانشاه چهره های خلاق و تازه ای را به خود دیده است. بسیاری از کسانی که پیشتر سرایش شعر کودک را آغاز کرده بودند، با جدیّت در این دهه بر دامنه فعالیت خود افزودند و مهم تر اینکه علاوه بر شعر، داستان های بچه هاه کُردی نیز در ایلام و کرمانشاه نگاشته شد.

انتشار ده ها عنوان کتاب بخشی از این فعالیت هاست: کوورپه، ئه ور و خوه ر، مۊشلی مۊشان و نه ورووزانه چهار مجموعه شعر از میثم خورانی، رووی و قڵا دو مجموعه شعر از کیومرث بلده، کوڕ بۊچگ داستان کودک اثر لیلی جعفری، باخچه مناڵان و خه ره نگز و مووریژ دو مجموعه شعر و شعرداستان از جمشید ویسی، مه لۊچک زه رده مجموعه شعر مجتبی کارخواهی، باده وانێ ک چاخ بۊ و قیرقیر قورواقه دو مجموعه داستان و شعر از زهرا مرادپور، ژژوو خان مجموعه شعری از نگارنده، ترجمه و چاپ چندین داستان کودک به کُردی مانند: وه چگه مامراوی ناشرین و... توسط سارو خسروی، شعرهایی از آژوان رازیانی، م قووڕی چینییم مجموعه شعر سالار شیرزادی، ماسی مجموعه شعر احمد بساطی، ئایم وه فری مجموعه شعر مهناز مرادی و... مجموعه های در دست انتشاری همچون: جه نگه ڵ ئه لف بێ مجموعه شعرسمیه فلاحی، کی هاوکڵاس ئیمه س؟ و چه پڵه ڕێزان دو مجموعه شعر کودک اثر داریوش همتی و... که پرداختن به هر کدام از آنها می تواند گوشه ای از شعر و داستان کودک کُردی ایلام و کرمانشاه را روشن کند.