اردستان و زواره؛ دوقلوهای کویری ایران، عکس - بیباپ

در واقع، بافت تاریخی منسجم این شهرها باعث شده که همه کوچه ها و گذرها و خانه ها و سایر بناهای شان در نوع خود دیدنی باشند. کافی است پای پیاده از یک سر شهر آغاز کنید و به سر دیگر بروید تا در پیچ و خم هر کوی و برزن به چشم اندازی کهن و آثاری چشم نواز برسید. بنابراین در این صفحه به معرفی چند اثر معروف بسنده و توصیه می کنیم که انبوه آثار سترگ - و بعضا گمنام - این دو شهر را خود با گشت و گذار در بافت تاریخی آنها کشف کنید. در عین حال، هر دوی این شهرها زوایا و چشم اندازهای بکری برای عکاسی از معماری تاریخی ایران دارند و برای علاقه مندان به عکاسی معماری، تجربه جالبی به حساب می آیند.

از اعماق تاریخ

اگر دو خط از شمال غربی ایران به جنوب شرقی و از شمال شرقی به جنوب غربی بکشیم، این دو خط در حوالی اردستان و زواره یکدیگر را قطع می نمایند و بدین سبب است که می گویند این دو شهر -خصوصا اردستان - مرکزی ترین شهرهای ایران هستند.

آرامگاه های مقدس زواره، اردستان

می گویند اردستان از دو واژه ارد به معنی مقدس و ستان که پسوند مکان است، تشکیل شده و به معنای جای مقدس است. مثل بسیاری دیگر از شهرهای کهن ایران، سرآغاز پیدایی اردستان را به اسطوره ها ربط می دهند و می گویند که این شهر را ارونشاه فرزند کیقباد، شاه سلسله اسطوره ای کیانیان بنا نهاد. از نظر تاریخی، اردستان دارای قناتی است که حدود 2500 سال قدمت دارد و نشان می دهد این شهر از روزگاران بسیار دور جایی آباد بوده است؛ چندان که در الواح گلین کشف شده از تخت جمشید نیز نام اردستان آمده است.

همچنین در منابع تاریخی روایت شده که اردشیر بابکان، سرسلسله ساسانیان، آتشکده عظیمی را در اردستان بنا کرد و این در سال های آغازین سده سوم میلادی بود؛ 1700 سال پیش! پس از ورود اسلام به ایران، اردستان همچنان جای مهمی بود و آثار تاریخی سترگی که از سده های اسلامی در این شهر باقی مانده، خود گویای اهمیت و عظمت آن است. خصوصا در سه دوره آل بویه، سلجوقیان و صفویان، اردستان از شهرهای مهم در نواحی مرکزی ایران به شمار می آمد. این شهر در جریان سقوط سلسله صفویه به دست افغانان آسیب فراوان دید اما در دوره قاجار به طور کامل بازسازی شد.

شهر کوچک تر زواره در نزدیکی اردستان نیز راه به اسطوره ها می برد و تاریخی دور و دراز دارد. در شاهنامه، زواره نام برادر رستم است و عده ای بر این عقیده اند که این شهر را او ساخته است. اما از نظر تاریخی می دانیم که زواره دست کم از زمان ساسانیان (سده سوم تا هفتم میلادی) جای مهمی بوده است؛ چندان که میزبان یکی از آتشکده های عظیم ساسانی بود و اکنون نیز در بخش شمال شرقی شهر، بقایای بعضی بناهای مربوط به دوره ساسانی به چشم می خورد. طبق افسانه های محلی، این ویرانه ها بازمانده کاخ هایی هستند که خسرو اول، انوشیروان برای دوستان خود ساخته بود.

در دوران پس از اسلام و در سده چهارم هجری قمری که سلسله شیعه مذهب آل بویه، بر بخش های وسیعی از ایران حکم فرما شدند، عده ای از سادات به زواره مهاجرت کردند. بنابراین زواره یکی از خاستگاه های سادات ایران و خصوصا خاستگاه سادات طباطبایی است. در دوره یورش مغولان، زواره به خاطر مقاومت شدیدی که علیه مهاجمان صورت داد، به آتش کشیده و ویران شد اما در دوره صفویه دوباره جان گرفت و به عنوان یکی از مراکز مهم تشیع در ایران جلوه گر شد؛ چندان که تا به امروز نیز اهالی زواره، مردمانی سخت مذهبی و برپادارنده آیین های شیعه - خصوصا سوگواری ایام محرم و صفر - هستند.

مسجد جامع زواره؛ سرسلسله مساجد چهار ایوانی

مسجد جامع زواره، نخستین مسجد چهار ایوانی ایران است

در تاریخ مساجد ایران، چهار ایوانی شدن مسجد یک نقطه عطف است. در واقع مساجد ایران ابتدا بدون ایوان و سپس با یک یا دو ایوان رو به صحن مرکزی ساخته می شدند و هنگامی که در دوره سلجوقی تبدیل به مساجد چهار ایوانی شدند، در واقع به یکی از مراحل نهایی شکوه و کمال خود رسیدند؛ چندان که تا همین دوره قاجار بیشتر مساجد عظیم و معروف ایران چهار ایوانی بودند.

این تجربه ظاهرا اولین بار در مسجد جامع زواره رخ داد و به همین علت این مسجد را نخستین مسجد چهار ایوانی ایران می دانند. این مسجد شامل یک صحن مرکزی، چهار ایوان، یک گنبدخانه و دو شبستان است و در دوره قاجار نیز یک شبستان زیرزمینی را به اینها افزوده اند.

طبق انتظار گنبدخانه زیباترین بخش مسجد را تشکیل می دهد و دارای محرابی است که حدود 200 سال بعد از ساخت مسجد، ساخته و پرداخته و احتمالا جایگزین محراب قدیمی تر شده است. طبق کتیبه مسجد جامع زواره که به خط کوفی نوشته شده، این بنا متعلق به سال 529 هجری قمری است.

مسجد جامع اردستان؛ زیبا، ساده، باوقار

مسجد جامع اردستان، بلکه یکی از مهم ترین مساجد ایران به شمار می آید

مسجد جامع اردستان نه تنها شاخص ترین اثر تاریخی اردستان است، بلکه یکی از مهم ترین مساجد ایران به شمار می آید. اهمیت این مسجد دست کم دو علت دارد: یکی اینکه چهار دوره تاریخی مختلف را در برمی گیرد و دیگر آنکه بسیار بکر باقی مانده و از دخل و تصرفات دوره معاصر که معمولا توأم با کج سلیقگی های فراوان است، برکنار مانده. به باور پژوهشگران معماری ایران، این مسجد روی آتشگاهی از دوره ساسانی ساخته شده و پیشینه آن به دوران پیش از اسلام می رسد.

در سده های نخستین اسلامی مسجد جامع اردستان گسترش پیدا کرد و در سده پنجم یعنی در دوره سلجوقیان به ساختار امروز خود که ساختاری با یک صحن مرکزی و چهار ایوان است، رسید.

از این جهت مسجد جامع اردستان را می توان هم دوره و شبیه مسجد جامع عتیق اصفهان دانست؛ با این تفاوت که تزئینات مسجد جامع اصفهان زیر تزئینات دوره های بعدی پنهان شده یا از میان رفته اما تزئینات سلجوقی مسجد جامع اردستان تا به امروز به همان حالت اولیه حفظ شده است. این مسجد دارای پنج در برای ورود و خروج است و این نشان می دهد که در گذشته از نظر ارتباطی اهمیت فراوانی داشته و معابر مختلف شهر اردستان را به یکدیگر وصل می نموده است.

فضاهای مسجد آنقدر متنوع و زیبایی هایش زیاد است که نمی توانیم همگی را برای شما برشماریم اما از این میان می توانیم به چند بخش جالب توجه اشاره کنیم. یکی ایوان جنوبی مسجد است که به خاطر تزئینات فاخر و دلنواز، چشم و دل بازدید نمایندگان را تسخیر می نماید و دیگری محراب مسجد است که یکی از شاهکارهای هنر گچ بری ایران به شمار می آید. بخش سوم نیز گنبدخانه ای است که این محراب زیبا را در میان گرفته است.

این گنبدخانه با آجرکاری ها و کتیبه های ظریف خود نوعی سادگی توأم با شکوه را به نمایش می گذارد. طبق کتیبه موجود در گنبدخانه، مسجد جامع اردستان در شکل کنونی خود به سال 553 هجری قمری و به همت شخصی به نام ابوطاهر حسین بن غالی ساخته شد و معمار آن محمود اصفهانی بود. در عظمت گنبدخانه مسجد جامع اردستان همین بس که سطح آن با بیش از 500 نقش مختلف تزئین شده است. اهمیت این مسجد به اندازه ای است که در سال 1311 خورشیدی در زمره نخستین بناهای تاریخی ایران در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

قنات ارونه؛ یادگار ارونشاه و خواجه نصیرالدین توسی

قنات ارونه، حدودا 2500 سال قدمت دارد

گفتیم که در افسانه ها و اسطوره ها، بنای شهر اردستان را به ارونشاه پسر کیقباد نسبت می دهند. در این شهر یک قنات حدودا 2500 ساله به نام قنات ارونه وجود دارد که مردم محلی می گویند از کارهای ارونشاه است. علت وجود این قنات کهن اهمیتی است که دخیره و تامین آب در مناطق کویری ایران داشته است و مهندسان قدیم به جای حفر تونل در کوه و انتقال پرهزینه آب رودخانه ها از جایی به جای دیگر، می کوشیده اند تا همان اندک آب حاصل از بارندگی را که میلیون ها سال در سفره های زیرزمینی ذخیره شده اند، به بهترین شکل مورد استفاده قرار دهند؛ چندان که همین امروز نیز اگر قنات های اردستان خشک شوند، آبرسانی این شهر با مشکل جدی روبرو خواهد شد.

گویا در قدیم، اهالی محلات مختلف اردستان بر سر تقسیم آب قنات ارونه با یکدیگر دچار اختلاف می شدند و گاه کارشان به زد و خوردهای خونین می کشید. تا اینکه در سده هفتم هجری قمری، خواجه نصیرالدین توسی، دانشمند عظیم ایرانی به دادشان رسید و با ابداع یک سیستم آبرسانی و تقسیم آب قنات مبتنی بر استفاده ساعتی از آب - که هنوز باقی است - این مشکل را برای همواره حل کرد. البته بعضی نیز این اقدام ستودنی را به شیخ بهایی نسبت داده اند.

قنات مون؛ تنها قنات دو طبقه دنیا

قنات مون،تنها قنات دو طبقه دنیا است

قنات مون، دیگر قنات معروف اردستان است که شاید از نظر آبرسانی به اندازه قنات ارونه مهم نباشد اما از یک نظر شهرت به مراتب بیشتری دارد: این قنات تنها قنات دو طبقه دنیا است. درباره دو طبقه بودن این قنات داستان های زیادی گفته اند که خالی از افسانه نیست اما حاصل همه آن ها این است که در قدیم الایام ابتدا مردم شهر قناتی را حفر می نمایند که آب آن شور بود. سپس به این نتیجه می رسند که باید قنات دیگری را در عمق بیشتر حفر نمایند تا آب آن شیرین باشد.

در نتیجه درست زیر قنات اول و در همان جهت، قنات دوم را ایجاد می نمایند. البته از آنجا که آب هر دو کانال قبل از آفتابی شدن روی زمین با هم یکی می شوند، ممکن است این روایت درست نباشد. طول قنات مون دو کیلومتر است و قدمت آن را 800 سال تخمین زده اند.

قلعه سنگ بست ؛ هزار سال مقاومت

قلعه سنگ بست از آثار تاریخی موجود در مرکز شهر زواره است

قلعه سنگ بست از آثار تاریخی موجود در مرکز شهر زواره است که هرچند گردشگران را به درون آن راهی نیست اما مشاهده نمای بیرونی آن نیز برای مشتاقان آثار تاریخی جالب خواهد بود. این قلعه خشتی در قرن پنجم هجری قمری؛ به روزگار حکومت سلجوقیان توسط شخصی به نام ابوعلی دهدار زواره ای ساخته شده و دارای دو طبقه به علاوه چهار برج دیده بانی و فضاهایی مثل اصطبل، انبار، قراول خانه و بخش های مسکونی است.

این قلعه را باید احتمالا از جمله قلعه های حاکم نشین به شمار آورد که حتی پس از تسخیر شهرها به دست مهاجمان به مقاومت خود ادامه می دادند. طبق روایت های قدیمی که میان مردم شهر سینه به سینه نقل شده است، قلعه زواره از حمله مغولان به نواحی مرکزی ایران و مقاومت مدافعان این شهر خاطرات فراوانی دارد. بعضی از اهالی نیز چنین نقل می نمایند که در اواخر دوره قاجار، قلعه سنگ بست، مدتی پناهگاه یاغی عظیم ایران، نایب حسین کاشی بوده است.

مسجد پامنار؛ یک مسجد با شش محراب

مسجد پامنار یکی از جالب ترین مساجد ایران است

مسجد پامنار مسجدی است که از بیرون چندان قدیمی و حتی جالب به نظر نمی رسد اما دست بر قضا یکی از جالب ترین مساجد ایران - و نه فقط زواره - است. البته آنچه گردشگران را از همه سوی زواره به سوی این مسجد می کشاند، منار آجری بلند آن است که بلندترین بنای شهر به شمار می آید و اگر یک وقت توفیق پیدا کنید که به فراز آن بروید، منظره بدیعی از بافت تاریخی و باغستان و انارستان ها و کویر پیرامون زواره را تا دوردست ها می بینید.

جالب اینکه مسجد نیز نام خود را از همین مناره گرفته و مسجد پامنار خوانده می گردد. اینجا نیز درست مانند مسجد جامع اردستان، صندلی آتشکده ای متعلق به دوره ساسانی بوده که در دوره اسلامی جای خود را به یک مسجد داده است. این مسجد در دوره سلجوقیان به نهایت زیبایی و عظیمی رسید و به شکل نادری دارای شش محراب گچ بری بسیار زیبا بود که بعدا در دوره ایلخانان مغول تزئینات شان تغییر کرد و احتمالا زیباتر شد.

متاسفانه در بازسازی ها - بخوانید خرابکاری های - چند دهه قبل، مسجد پامنار ماهیت تاریخی خود را تا حد زیادی از دست داد و محراب های آن نیز درون دیوارهایی ناهمگون قرار گرفتند. آنچه از مسجد سلجوقی به شکل اصیل مانده، همان مناره آجری است که یکی از نمادهای زواره به شمار می آید.

بازار زواره؛ زیبای بی روح

بازار زواره؛پاره ای بناهای تاریخی و مذهبی را در دل خود جای داده است

بازار زواره از دیگر دیدنی های این شهر است که غیر از راسته تجاری، پاره ای بناهای تاریخی و مذهبی را در دل خود جای داده است. بخش تجاری بازار اگرچه به خوبی حفظ و بازسازی شده است اما دکان های آن رونق خود را از دست داده و بسته شده اند و از این نظر، بازار به یک کالبد بی روح می ماند. اما حسینیه های سر باز و سر پوشیده بازار که یادگاری از دوره صفویه هستند، همچنان رونق دارند و در ماه های محرم و صفر صندلی سوگواری و تعزیه خوانی پرشور اهالی زواره هستند.

همچنین در ضلع شرقی بازار یک آرامگاه تاریخی قرار گرفته است که مدفن ابونصر احمد، بانی مسجد جامع زواره است و محلی ها آن را گنبد سبز می خوانند. بازار زواره در گذشته دارای دو کاروانسرا بود که یکی از آنها بر اثر خیابان کشی از میان رفته و دیگری باقی مانده است.

امامزاده یحیی؛ گنبدی که دیگر نیست

یکی از زیارتگاه های معتبر زواره، بقعه امامزاده یحیی است

یکی از زیارتگاه های معتبر زواره، بقعه امامزاده یحیی است. به روایت افراد محلی، جناب یحیی(ع) از فرزندان امام موسی کاظم(ع) بود که همراه با سفر تاریخی برادرش، امام رضا(ع) به ایران آمد و از سمت کاشان به زواره رفت اما در این منطقه توسط دشمنان اهل بیت پیامبر به شهادت رسید. جسد او را در چاهی انداختند که بعدها به زیارتگاه تبدیل شد. این زیارتگاه دارای ساختمان و گنبدی تاریخی و زیبا بود که در سال 1385 توسط هیات امنای امامزاده و به رغم مخالفت سازمان میراث فرهنگی و جلوگیری نیروی انتظامی تخریب شد. هدف این عده از تخریب گنبد امامزاده ساخت یک گنبد عظیم تر بود.

راه و چاه سفر

اردستان در فاصله 364 کیلومتری تهران، 126 کیلومتری اصفهان و 263 کیلومتری یزد قرار گرفته است و زواره نیز حدود 15 کیلومتر با آن فاصله دارد. هر دو شهر در استان اصفهان قرار گرفته اند، اما از نظر فرهنگی تحت تاثیر دو حوزه فرهنگی یزد و اصفهان قرار دارند. بهترین فصل سفر به این دو شهر بهار و پاییز است؛ زیرا در فصل تابستان، روزهایی بسیار گرم و در فصل زمستان شب هایی بسیار سرد دارند.

برای دیدن مهم ترین دیدنی های زواره و اردستان دست کم به دو روز زمان احتیاج دارید؛ یک روز برای زواره و یک روز برای اردستان. اگر در ایام اربعین به این دو شهر سفر کنید، می توانید جلوه های زیبایی از آیین های اصیل سوگواری را نیز ببینید. اگر از خودروی شخصی استفاده می کنید، بهترین راه رسیدن به این دو شهر به وسیله عظیمراه تهران به اصفهان است که پس از کاشان در میانه راه، جاده یزد از آن منشعب می گردد و این جاده از شهرهای اردستان و زواره و نائین عبور می نماید. بهترین وسیله حمل و نقل عمومی نیز اتوبوس های تهران-یزد است که از همین جهت گذر می نمایند.

زیرساخت های گردشگری در اردستان و زواره جالب توجه نیست. تنها مکان اقامتی مطمئن در این دو شهر، مهمانسرای دنیاگردی اردستان است که با یک ستاره در خیابان امام خمینی این شهر قرار گرفته است. با توجه به نزدیکی اردستان به زواره اگر در این هتل اقامت کنید، برای رفتن به زواره مشکل چندانی نخواهید داشت.